Rynek Główny, największy i najważniejszy plac Krakowa, a jednocześnie jedyna w swoim rodzaju przestrzeń publiczna miasta, będąca świadkiem wielu wydarzeń o ważnym i podniosłym znaczeniu w naszej historii – to po prostu główny ośrodek życia miejskiego.

Rynek Główny – obecnie najbardziej reprezentacyjny plac w Krakowie, to w przybliżeniu kwadrat o boku nieco ponad 200 metrów, co w efekcie daje ponad 40.000 metrów kwadratowych powierzchni, którą wypełniają tak słynne budowle jak kościół Mariacki, Sukiennice, a także wieża ratuszowa, kościół św. Wojciecha i ponad 40 kamienic, z których większość legitymuje się średniowiecznym rodowodem.

Pozostałymi elementami tworzącymi charakter Rynku są: pomnik Adama Mickiewicza, stoiska kwiaciarek, studzienka Badylaka, skarbonka, kilka pamiątkowych tablic wmurowanych w płytę oraz „słynny” Eros Bendato – rzeźba Mitoraja, której praktyczne zastosowanie szybko zostało odkryte zarówno przez mieszkańców miasta jak i turystów…

Rynek Główny został wytyczony w czasie tzw. Wielkiej Lokacji Krakowa w roku 1257. Słowo lokacja nie oznacza założenia miasta – Kraków istniał już na długo przed tym wydarzeniem. Szachownicowy układ został nałożony na istniejący wcześniej organizm miejski, stąd wynikają jego nieregularności w postaci m.in. kościoła Mariackiego stojącego ukośnie w stosunku do Rynku, kościoła św. Wojciecha, nieregularnego przebiegu wielu ulic.

Powierzchnia Rynku Głównego, która obecnie wydaje się być duża i pusta, w średniowieczu była skrzętnie wykorzystana i zabudowana. Układ urbanistyczny z centralnie usytuowanym placem, okazał się najokazalszą w skali Europy realizacją wzoru miasta średniowiecznego i choć wzorowano się na miastach śląskich to wielka skala krakowskiego założenia i przemyślana, skomplikowana struktura spowodowała, że plan Krakowa stał się klasą samą dla siebie – wyjątkową kreacją przestrzenną bez wyraźnych pierwowzorów.

Charakterystyczną cechą Rynku jest układ trzech ulic wychodzących pod kątem prostym z każdej pierzei placu, oraz nieregularność w postaci lejkowatego początku ulicy Grodzkiej, w miejscu której teoretycznie powinny znajdować się dwie, prostopadłe względem siebie ulice.

Według XIII-wiecznej koncepcji twórców, Rynek nie był w żadnej mierze placem, lecz miejscem funkcjonowania zabudowy handlowej, która pierwotnie należała do władcy – dopiero król Kazimierz Wielki zrzekł się na rzecz miasta praw do większości obiektów znajdujących się na Rynku. Prawa obowiązujące w średniowieczu zabraniały prowadzenia handlu poza obszarem głównego placu handlowego – stąd takie przeznaczenie tego miejsca.

Dookoła Rynku prowadziła ulica, której przebieg pokrywał się mniej więcej z obecną. Cztery ulice, które przecinały w środku pierzeje rynkowe, wyznaczały jednocześnie linię podziału Rynku (i całego miasta) na cztery administracyjne kwartały: Grodzki, Garncarski, Rzeźniczy i Sławkowski. Na podobnej zasadzie dwóch krzyżujących się osi, wytyczano miasta rzymskie, w Krakowie punkt przecięcia się ulic Szewskiej oraz Siennej z ulicami św. Jana i Bracką wypada w krzyżu Sukiennic.

Z czasem powierzchnia Rynku zaczęła wypełniać się różnymi budowlami. W drugiej połowie XIII wieku wzniesiono pierwotną wersję Sukiennic, oraz sąsiednie Kramy Bogate. Kramy te, służyły do handlu towarami luksusowymi, znajdowały się po wschodniej stronie Rynku, czyli mniej więcej w połowie szerokości dzisiejszego placu między Sukiennicami a obecnym pomnikiem Adama Mickiewicza. Na przełomie XIII i XIV wieku zaczęto wznosić ratusz miejski. W XIV wieku powstała większa część murowanych kamienic otaczających plac, wybudowano budynek Wielkiej Wagi, który znajdował się między Sukiennicami, a kościołem św. Wojciecha, budynek Małej Wagi – stał po wschodniej stronie Kramów Bogatych, pomiędzy kościołem św. Wojciecha, a pomnikiem Adama Mickiewicza.

W połowie XIV wieku król Kazimierz Wielki ufundował nowy budynek Sukiennic, którego fragmenty do dziś są dobrze widoczne, np: w postaci podwójnych ostrołukowych arkad, stanowiących północne i południowe wejście. Ciąg kramów w Sukiennicach zamykały tzw. postrzygalnie, czyli pomieszczenia urzędu pomiaru sukna. Całą murowaną zabudowę otaczała duża ilość drewnianych kramów przedstawicieli różnych zawodów. Po zachodniej części Rynku istniały kramy piekarskie, rybne, garncarskie, szklane, olejne, powroźnicze, owsiane, solarzy, mączników, garbarskie i szewskie. Sporą część zachodniej części Rynku zajmował budynek ratusza wraz ze spichlerzem, który stał w miejscu, gdzie obecnie bardzo często rozstawiana jest scena.

Na Rynku istniały również topnie kruszców oraz tłuszczów, a także tzw. szmatruz – miejsce handlu drobnych przekupniów (jego lokalizacja była często zmieniana).

Pozostałą wolną przestrzeń zajmowały targi na których handlowano: ołowiem (między ulicami Bracką i Grodzką), węglem (między Wiślną i Bracką, po południowej stronie ratusza), solą (na rogu Rynku u wylotu Sławkowskiej i Szczepańskiej), targ kurzy mieścił się u wylotu ul. św. Jana, natomiast w okolicach wylotu Siennej znajdował się targ żydowski.

Zmiany na Rynku następowały nieprzerwanie – od drugiej połowy czternastego stulecia powierzchnia placu była pokryta brukiem, nie zmieniało to jednak faktu, że przez długie lata przemieszczając się po Rynku trzeba było liczyć się dosłownie ze skakaniem po kamieniach w celu pokonania przecinających jego powierzchnię rynsztoków.

Największy rozkwit przypadł na czasu doby renesansu i wczesnego baroku. Znaczenie Rynku nie polegało tylko na jego ważnej funkcji handlowej – stał się on wtedy przestrzenią związaną z obrzędowością świecką i religijną. Wzorując się na tradycjach rzymskich i zachodnioeuropejskich uczyniono z Rynku miejsce głównych wydarzeń politycznych, ingresów i hołdów królewskich, przyjmowania hołdów lennych, celebrowano ingresy ordynariuszy diecezji krakowskiej. U wylotu ulicy Brackiej, na części Rynku nazywanej Goldą lub Na Goldzie (Hołdzie), przygotowywane było specjalne miejsce dla króla, na którym zasiadał w celu odebrania hołdu od mieszczan. Ostatnie takie wydarzenie miało miejsce w 1734 roku, kiedy hołd złożono królowi Augustowi III.

W tym okresie rozwoju (wiek XVI i pierwsza połowa XVII), dużej zmianie uległ wystrój architektoniczny Rynku – odbudowane po pożarze z roku 1555 Sukiennice, uzyskały nowy, renesansowy wygląd. Podobne rozwiązanie architektoniczne wykorzystywano w czasie modernizacji kamienic – Rynek stał się wtedy miejscem narodzin klasycznej polskiej attyki. Również od połowy XVI wieku, nie przestrzegano tak restrykcyjnie przepisów nakazujących prowadzenie handlu wyłącznie z zabudowie śród rynkowej – od tego czasu rozpoczął się proces zamieniania parterowych pomieszczeń kamienic na sklepy, składy, itd.

Ten okres okazał się szczytowym punktem w historii Rynku, w następnych dziesięcioleciach, aż do początku XIX wieku, na Rynku nie następowały gwałtowne zmiany. Z jednej strony powstawały coraz bardziej okazałe rezydencje magnackie (XVII i pierwsza połowa XVIII wieku), często w wyniku łączenia sąsiednich kamienic. Drugą stroną medalu była powolna degradacja kamienic, wykonywano przy nich jedynie najpilniejsze prace naprawcze, w rezultacie zachowały one wygląd z czasów swej świetności, jednakże u schyłku wieku XVIII ich forma była już nieco archaiczna.

Zmiany, które w rezultacie doprowadziły do przekształcenia Rynku w reprezentacyjny plac jaki znamy dzisiaj, rozpoczęły się po koniec XVIII wieku i trwały z różnym natężeniem przez cały wiek XIX.

W roku 1782 po południowej stronie wieży ratuszowej powstał klasycystyczny odwach przeznaczony dla krakowskiego garnizonu wojsk polskich. W latach 80-tych XVIII wieku wzniesiono także tzw. Dom Oficerski i przebudowano gotycki budynek Wielkiej Wagi. Proces porządkowania Rynku nasilił się po III rozbiorze – już w pierwszych latach XIX wieku zburzono budynek Małej Wagi, Dom Oficerski i cześć drewnianych kramów. W kolejnych latach zburzono ratusz – początkowo planowano rozebrać tylko najbardziej zniszczony spichlerz. Niestety okazało się, że rozebranie spichlerza spowodowało pękanie murów właściwego Ratusza, który w rezultacie również został zburzony. Planowany remont Sukiennic doszedł do skutku dopiero w drugiej połowie XIX wieku, wcześniej rozbierano stare kramy, a powierzchnię uporządkowanego Rynku pokryto nowym brukiem. W roku 1852 nastąpiło zburzenie Kramów Żelaznych, a następnie wszystkich innych kramów i straganów po zachodniej stronie Sukiennic. Po roku 1868 w którym rozebrano Kramy Bogate i latach 1875-1879, kiedy przy udziale Tomasza Pyrlińskiego i Jana Matejki dokonano największej restauracji Sukiennic od czasów renesansowej odbudowy – Rynek Główny zyskał wygląd bardzo zbliżony do obecnego.

XIX wiek, a w szczególności jego druga połowa to czas intensywnych przemian w wyglądzie kamienic otaczających Rynek Główny. Dzisiejszy wygląd prawie wszystkich budynków, ukształtował się właśnie w tamtym okresie. Powstały również całkiem nowe kamienice na miejscu kilku zburzonych średniowiecznych domów – takich „nowych” konstrukcji możemy naliczyć przy Rynku Głównym sześć.

W 1882 roku oficjalnie przyjęto nazwę Rynek Główny, uzupełniając używaną przez setki lat nazwę „Rynek”, drugim członem – „Główny”, aby w ten sposób podkreślić jego pierwszeństwo pośród wszystkich placów Krakowa. Wtedy także ustalono i wprowadzono obowiązującą do dziś numerację domów.

1882 zapisał się także jako rok, w którym uruchomiona została pierwsza linia tramwajowa, łącząca dworzec z Mostem Podgórskim, której trasa przecinała Rynek wzdłuż wschodniej pierzei – od tego czasu rozpoczął się 80-letni okres w czasie którego Rynek Główny opleciono siecią połączeń tramwajowych, odbywał się ruch samochodowy, funkcjonował także parking – Dopiero w czasie przedostatniej modernizacji Rynku, z lat 1962-1964, usunięto tory tramwajowe, miejsca parkingowe oraz zaczęto ograniczać ruch samochodowy.

[Ostatnia modyfikacja: 24.1.2024, 6.3.2017, 19.7.2009, 2.10.2007]

źródło:
– Adamczewski J., 1992, Kraków od A do Z, Krajowa Agencja Wydawnicza Kraków, s. 238-240.
– praca zbiorowa, 2000, Encyklopedia Krakowa, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa – Kraków, s. 861-865.
– Rożek M., 2006, Przewodnik po zabytkach Krakowa, Wydawnictwo WAM Kraków, s. 142-144.