Jego pełna nazwa to: kościół archiprezbiterialny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, od 1962 roku posiada tytularną nazwę bazyliki mniejszej.

Pierwotny drewniany kościół powstał przed lokacją miasta (przed wytyczeniem obszaru Rynku), co tłumaczy jego niesymetryczną orientację względem obecnego Rynku Głównego, natomiast pierwszy murowany kościół w stylu romańskim wybudowano w latach 1221-1222. W tym czasie, przeniesiono do nowo wybudowanej świątyni, parafię z dawnego drewnianego kościoła św. Trójcy (oddanego Dominikanom). Z romańskiej budowli, zniszczonej wkrótce po wzniesieniu podczas najazdów tatarskich, do naszych czasów zachowały się pod ziemią jedynie fragmenty fundamentów oraz bazy kolumn międzynawowych.

Pod koniec XIII wieku rozpoczęły się prace przy budowie gotyckiej świątyni, najprawdopodobniej po najeździe tatarskim z 1288 roku. W 1294 przez ówczesnego proboszcza kościoła Mariackiego został wystawiony akt lokacyjny wsi Bronowice – lokacja miała na celu zwiększenie dochodów parafii i wspomóc finansowo budowę kościoła. Za dowód rozpoczęcia prac można uznać zastosowanie wątku wendyjskiego cegieł w dolnych partiach wież, natomiast występowanie w wyższych częściach układu polskiego, który pojawił się około roku 1300, świadczy że budowę wież kończono już w XIV wieku.
Nowo wybudowaną świątynię konsekrowano około roku 1320-1321, choć jeszcze w trzeciej dekadzie czternastego stulecia prace były kontynuowane.

Efektem budowy była wczesnogotycka świątynia halowa, czyli kościół w którym wszystkie nawy mają jednakową wysokość, a nawa główna, pozbawiona okien, oświetlana jest za pośrednictwem naw bocznych. Ten pierwszy gotycki kościół wzniesiony z cegły z dodatkiem kamienia, zbliżony był rozmiarami do obecnej budowli, nie posiadał transeptu, a zamykała go fasada o dwóch – nieco mniejszych rozmiarami niż obecne – wieżach. Do obecnych czasów zachowało się niewiele pozostałości tego kościoła, są to m.in. dolne partie obydwu istniejących wież, relikty mrów zewnętrznych korpusu oraz ślady podziałów części nawowej. W czasie badań archeologicznych w roku 1960 stwierdzono, że relikty trzynastowiecznych murów obwodowych wznoszą się na murach wcześniejszej świątyni romańskiej i powtarzają ich zarys. Natomiast pozostałości wewnętrznego podziału świątyni, zachowały się w kryptach obecnej bazyliki. Kamienne bloki o wymiarach 2×2 metry dzielą szerokość rozpoznanych murów na trzy równe części, czyli istniały trzy równej szerokości nawy o czterech przęsłach. Jak zostało wspomniane wcześniej, również dolne partie wież pochodzą jeszcze z czasów budowy pierwszego, gotyckiego kościoła. Dzwonnica (wieża południowa), zachowała pierwotną konstrukcję do wysokości trzeciego piętra, a hejnalica do wysokości czwartego piętra. Ponieważ nie zachował się żaden ślad po prezbiterium, można jedynie podejrzewać że posiadało trzy przęsła i zamykała je prosta ściana.

W połowie XIV wieku rozpoczęły się prace przy rozbudowie wczesnogotyckiego kościoła. W pierwszym etapie dzięki fundacji Mikołaja Wierzynka wzniesiono obecne prezbiterium. Zwyczajowo za czas jego budowy przyjmuje się lata 1355-1365, choć jego powstanie mogło nastąpić kilka lat wcześniej i przypaść na lata 1340-1360.

Prawdopodobnie wkrótce po zakończeniu prac związanych z powstaniem prezbiterium, zaczęła się budowa halowego korpusu kościoła Mariackiego (*wkrótce* może oznaczać czas od kilku do kilkunastu lat, budowa korpusu skończyła się przed końcem XIV wieku, a więc musiała przypaść na lata po 1360, a przed 1397 rokiem). Nie została zrealizowana pierwotna koncepcja budowy, choć zachowane elementy w postaci nasad arkad międzynawowych i wysokość na jakiej są umieszczone – pozwalają sądzić o zamiarze wzniesienia korpusu halowego, któego nawy boczne miały być w stosunku do nawy głównej nieco obniżone.

Ostatnim etapem prac budowlanych prowadzonych w latach 1392-1397 kierował przybyły z Pragi Mikołaj Werner, który m.in. zasklepił korpus wznosząc obecne sklepienie krzyżowo-żebrowe. Efektem budowy jest istniejący do naszych czasów korpus z nawą główną równą wysokością i szerokością chórowi i niższymi nawami bocznymi, które pozwoliły na umieszczenie okien oświetlających bezpośrednio nawę główną – powstał klasyczny kościół bazylikowy.

W latach 1400-1408 wyższa już w tamtych czasach wieża północna (hejnalica), została podwyższona o górną, wysmukłą ośmioboczną kondygnację. Kiedy w 1442 roku zawaliło się sklepienie prezbiterium – nowe gwiaździste, wykonał mieszkaniec Kazimierza, mistrz Czipser.

W latach 1433-1446, murator Franciszek Wiechoń zbudował boczne kaplice, a w 1478 r. odnowiono wyższą wieżę kościoła, wtedy też cieśla Maciej Heringh stworzył istniejący do dziś późnogotycki hełm. Prawie dwieście lat później, w 1666 roku, na koronkowym hełmie, umieszczono wieniec ośmiu wieżyczek i dodano złoconą koronę.

W następnych stuleciach kościół Mariacki nie przechodził większych przemian architektonicznych swego kształtu.

W latach 1750-1753 Franciszek Placidi, wzniósł późnobarokową zachodnią kruchtę (obecne główne wejście od strony Rynku), która w swej formie nawiązuje do Grobu Pańskiego w Jerozolimie. Był on też autorem barokizacji wnętrza przeprowadzonej w tym samym czasie – w brutalny sposób zniszczyła ona oryginalny, gotycki wystrój bazyliki.

W latach 1887-1891 pod kierunkiem Tadeusza Stryjeńskiego usunięto częściowo barokową dekorację, zastępując ją wystrojem neogotyckim. Wtedy też Jan Matejko wraz z uczniami pokrył ściany kościoła polichromią, którą możemy oglądać do dziś. Pod koniec XIX wieku pod kierunkiem Zygmunta Hendla i Jana Sas-Zubrzyckiego, rozpoczęto generalny remont elewacji zewnętrznych, który trwał do 1914 roku.

Od początku lat 90-tych XX-go wieku, prowadzone były zakrojone na szeroką skalę, kompleksowe prace restauracyjne w świątyni, w wyniku których pokryty brudami prawie całego dwudziestego stulecia kościół, odzyskał swój wspaniały blask. Ostatnim akcentem prac remontowych, była wymiana pokrycia dachu w 2003 roku.

Wygląd bazyliki:
O zewnętrznym charakterze, decyduje smukłe, strzeliste i ozdobne prezbiterium, zakończone trójbocznie, z wysokimi wąskimi oknami, oplecione szkarpami, zakończonymi kamiennymi pinaklami, oraz znacznie szerszy, dzięki nawom bocznym oraz dobudowanym później kaplicom, trójnawowy, bazylikowy korpus świątyni.

Naturalne wydaje się porównanie chóru kościoła Mariackiego ze wznoszonymi prawie równocześnie prezbiteriami kościołów Kazimierza (Bożego Ciała i św. Katarzyny) – w wyniku zastosowania trójbocznego zamknięcia (a więc mniej rozbudowanego niż w przypadku kościoła św. Katarzyny) oraz trójprzęsłowego prezbiterium (kościół św. Katarzyny posiada prezbiterium czteroprzęsłowe, a Bożego Ciała pięcioprzęsłowe) nie sprawia wrażenia tak smukłego jak kościoły na Kazimierzu, choć cechuje się znacznie bardziej rozbudowaną dekoracją architektoniczną – posiada starannie wykonane trójdzielne okna z maswerkami, roślinne fryzy, bardzo bogato zdobione pinakle na przyporach. W kluczach okiennych można za pomocą lornetki podziwiać gotyckie rzeźby m.in. Chrystusa, św. Katarzyny, św. Krzysztofa, a także szatana. Wysoko ponad poziomem placu Mariackiego umieszczono również rzeźbiarskie konsole z przedstawieniami zwierząt i ludzi.

Choć bryłę kościoła Mariackiego można uznać za prawie w pełni gotycką, to jego wnętrze w znacznym stopniu uległo na przestrzeni dziejów zmianom. Zachowało się kilka pięknych rzeźb gotyckich, a przede wszystkim wspaniały ołtarz wykonany przez Wit Stwosza. Jednakże całość dekoracji została zdominowana przez wyposażenie pochodzące m.in. z czasów renesansu, manieryzmu, a głównie baroku – czyli zmian dokonanych w latach 1750-1753 na zlecenie prezbitera Jacka Łopackiego przez Franciszka Placidiego.

Wyższa wieża, kwadratowa, poprzedzielana na kondygnacje poprzez dodanie gzymsów, wyżej przechodzi w węższy ośmiobok, którego szczyt zwieńczony jest pięknym hełmem, złożonym z zaostrzonej iglicy, otoczonej mniejszymi wieżyczkami i ozdobionej w XVII wieku koroną, symbolem Matki Boskiej.

Niższa wieża, służąca jako kościelna dzwonnica, wznosi się ku niebu na wysokość 69 metrów.Nakryto ją późnorenesansowym hełmem z końca XVI wieku, złożonym z eliptycznej kopuły zwieńczonej ażurową latarnią. W czterech rogach umieszczone są mniejsze kopułki na niskich sześciobocznych podstawach. Wieża wzniesiona jest na planie kwadratu, podobnie jak wyższa siostra, ma widoczny podział na kondygnacje w postaci gzymsów i charakterystycznych gotyckich ostrołukowych okien. W wieży zawieszonych jest pięć dzwonów,są to:
– pochodzący z przełomu XIII i XIV stulecia ozdobiony ornamentem roślinnym.
– drugi, pochodzący z końca XIV wieku, ufundowany przez króla Jagiełłę, ozdobiony odlewami herbów Krakowa i Pogoni, a także medalionami z symbolami ewangelistów.
– trzeci, wykonany podobnie jak wcześniejszy przez Jana Weygla w 1390, a więc w cztery lata po odlaniu drugiego dzwonu.
– nazywany Półzygmuntem czwarty dzwon, z 1438 roku wykonany przez Jana Freudentala, o pięknej i bogatej dekoracji.
– i wreszcie dzwon zegarowy z połowy XVI wieku, współdziałający z dzwonem umieszczonym w wyższej wieży mariackiej.

[Ostatnia modyfikacja: 6.V.2007, 27.V.2004]

Źródło:
– Adamczewski J., 1992, Kraków od A do Z, Krajowa Agencja Wydawnicza Kraków, s. 125.
– Dobrowolski T., 1959, Sztuka Krakowa, Wydawnictwo Literackie, s. 107-112.
– Fabiański M., Purchla J., 2001, Historia architektury Krakowa w zarysie, Wydawnictwo Literackie, s. 145-149.
– Goras M., 2003, Zaginione gotyckie kościoły Krakowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 34-43.
– Ludwikowski L., 1988, Kościół Mariacki w Krakowie, Wydawnictwo Sport i Turystyka.
– Rożek M., 2006, Przewodnik po zabytkach Krakowa, Wydawnictwo WAM Kraków, s. 185-203.