Kościół św. Franciszka z Asyżu (OO. Franciszkanów), przybyłych do Krakowa z Pragi, pochodzi z XIII wieku, a jego fundatorem był prawdopodobnie książę Bolesław Wstydliwy. Świątynię budowano od roku 1237 (przybycie do Krakowa Franciszkanów) do roku 1269 (uroczysty pochówek zwłok Salomei Halickiej w prezbiterium kościoła). Należy jednakże zaznaczyć, że prace były kontynuowane także później.
Choć świątynia Franciszkanów była przebudowywana w wiekach XV (gotycka odbudowa i rozbudowa) oraz XVII (przebudowa w duchu baroku), a także odbudowywana po potężnym pożarze z roku 1850, do naszych czasów zachowała się w swej gotyckiej, a częściowo neogotyckiej postaci. Składa się z jednonawowego, czteroprzęsłowego korpusu, a także wielobocznie zakończonego prezbiterium z poprzecznym transeptem, nadającym temu fragmentowi budowli kształt krzyża.
Od końca dziewiętnastego stulecia przyjmowano, że świątynia po ukończeniu miała wygląd ceglanej, jednonawowej budowli na planie równoramiennego krzyża, akcentowanego wieżą pośrodku. Badania przeprowadzone w ostatnich latach pokazały, że krzyżowy kształt środkowej części jest wtórny. Bowiem pierwotne prezbiterium było zakończone prostą ścianą, podzielone przęsłami na trzy kwadratowe części. W drugiej fazie budowy kościoła, prezbiterium zostało rozbudowane – środkowe przęsło powiększono o boczne aneksy, nadając tej części świątyni kształt krzyża greckiego.
Mniej więcej w tym samym czasie co przebudowa prezbiterium, powstała wieża – usytuowana prawdopodobnie w narożniku nawy i północno-zachodniego ramienia części krzyżowej. Z kolei około połowy wieku XV, o długość jednego przęsła został przedłużony chór, a halowy korpus kościoła zastąpiono dwunawową konstrukcją opartą na systemie filarowo-przyporowym.
Charakterystyczna grubość murów tej świątyni, słabo wykształcone, małe szkarpy oraz fryz arkadowy na trójkątnym froncie nawy poprzecznej, również kolumienki laskowania z kielichowymi kapitelami w maswerkowym oknie północnym, widocznym na skutek zamurowania tylko od wewnętrznej strony prezbiterium, to ostatnie ślady stylu romańskiego, świadczące o stylu przejściowym z romanizmu w gotyk.
Kościół Franciszkanów jest jedną z pierwszych ceglanych budowali miasta Krakowa, o jego pierwotnym charakterze najlepiej świadczy, widoczna od strony ulicy Brackiej fasada transeptu z bliźniaczymi, spiczastymi oknami w szczycie, które w zasadzie również są dziedzictwem epoki romańskiej.
Dalsza rozbudowa kościoła i klasztoru nastąpiła w XIV w., przez przedłużenie nawy głównej, a w XV w., przez wydłużenie prezbiterium, oraz dobudowę kaplic i odbudowę spalonych krużganków (w 1465 r. spłonął kościół Franciszkanów). Po raz kolejny, kościół został gruntownie przebudowany, po jego spaleniu przez Szwedów (w stylu barokowym) i wreszcie po ostatnim jak dotychczas pożarze w swojej historii, z roku 1850, odbudowano go pod kierunkiem Karola Kremera, a później Władysława Ekielskiego i Karola Knausa. Obecnie kościół Franciszkanów jest gotycką budowlą (częściowo neogotycką), posiadającą jedną nawę z transeptem oraz trójbocznie zakończonym prezbiterium.
Wewnątrz kościoła zwracają uwagę piękne witraże zaprojektowane przez Stanisława Wyspiańskiego. W prezbiterium przedstawiają m.in. patrona świątyni oraz symbole czterech żywiołów. Jest też projektantem witrażu „Bóg Ojciec” umieszczonego w zachodnim oknie powyżej chóru muzycznego.
Kościół posiada trzy kaplice:
Błogosławionej Salomei – znajduje się w północnym ramieniu transeptu, wybudowana w XV wieku. Od samego początku znajdowała się pod opieką cechu cieśli i murarzy.
Męki Pańskiej – przylega do nawy głównej od strony północnej, znajduje się na miejscu średniowiecznej nawy świątyni, bowiem kościół pierwotnie funkcjonował jako budowla dwunawowa. Jej wyposażenie pochodzi głównie z XVII wieku, choć znajdująca się w osłoniętej szybą wnęce, figura Chrystusa Frasobliwego posiada rodowód gotycki. Autorem XX-wiecznej drogi krzyżowej jest Józef Mehoffer, całkowicie współczesny jest natomiast sarkofag bł. Anieli Salawy, wykonany przez Czesława Dźwigaja.
Matki Bożej Bolesnej – ta kaplice przylega do nawy głównej po przeciwnej stronie, czyli od południa. Utworzono ją pod koniec XIX wieku w czasie renowacji kościoła po wielkim pożarze. Powstała w wyniku zamurowania jednego skrzydła krużganków klasztornych i przebicia wejścia do świątyni. Zachowała oryginalne gotyckie sklepienia, a w ołtarzu znajduje się gotycki obraz Matki Bożej Bolesnej.
W latach drugiej wojny światowej, kiedy Niemcy zamknęli Katedrę Wawelską dla Polaków, kościół św. Franciszka był wykorzystywany przez biskupów krakowskich do sprawowania liturgii.
Ta świątynia była jednym z ulubionym miejsc modlitwy Karola Wojtyły, w nawie głównej można odszukać „jego” ławkę – jest ona oznaczona niewielką tabliczką.
[Ostatnia modyfikacja: 13.06.2006]
Źródło:
– Adamczewski J., 1992, Kraków od A do Z, Krajowa Agencja Wydawnicza Kraków, s. 121.
– Dobrowolski T., 1959, Sztuka Krakowa, Wydawnictwo Literackie, s. 97-98.
– Goras M., 2003, Zaginione gotyckie kościoły Krakowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 26-34.
– Rożek M., Gondkowa B., 2003, Leksykon kościołów Krakowa, Wydawnictwo Verso, s. 47-49.